Η ιστορία διδάσκει ότι δεν μας διδάσκει τίποτα

Πέρασε και η γιορτή μου και κανείς δεν μου ευχήθηκε. Αναμενόμενο. Οι άνθρωποι θυμούνται τους πιο γνωστούς και ισχυρούς και οπωσδήποτε η Αγία Παρασκευή είναι πιο πάνω στην ιεραρχία των χριστιανών αγίων από τον μικρασιάτη Ερμόλαο. Σας τους Θεσπιείς που η υπερδύναμη Σπάρτη τους καπελώνει αλλά για αυτά θα πω κι άλλα στη συνέχεια.

Χρειάστηκε να κατέβω στην Πρωτεύουσα για κάποιες ιατρικές εξετάσεις και πέρασα από την πλατεία Συντάγματος. Στην θέση των αντίσκηνων των αγανακτισμένων, οι κηπουροί του Δήμου κάτι φύτευαν και μερικοί θαρραλέοι τουρίστες περνούσαν μέσα στην κάψα του ελληνικού καλοκαιριού. Σε μια γωνιά είδα πεταμένη μια αφίσα στην οποία, ως όρκος ερωτικός, αναφερόταν η υπόσχεση “δεν θα φύγουμε εάν δεν φύγουν κυβέρνηση, δάνεια και τρόικα”. Όμως αυτοί έμειναν κι εκείνος που κόλλησε την αφίσα είναι που έχει φύγει και μάλλον είναι σε κάποια παραλία και καυτηριάζει τα κακώς κείμενα ανάμεσα σε δυο ριξιές ζαριών στο τάβλι.

Μέσα στο καυτό φως προσπάθησα να δω την οδό των Φιλελλήνων έτσι όπως ένθεος την είδε ο Εγγονόπουλος αλλά δεν μπόρεσα.

Κάθισα σε μια καφετέρια για να να ξεκουραστώ και στο γειτονικό τραπέζι μια παρέα σχολίαζε το χάος που προκαλούσαν οι ταξιτζήδες. Κάποιος από αυτούς ισχυριζόταν, χωρίς ουσιαστικό αντίλογο, πως χρειαζόμαστε μια σκληρή ηγεσία για να μας βάλει "σε σειρά", διότι, οι Έλληνες, δεν καταλαβαίνουμε άλλη γλώσσα από την βίαιη υποταγή στην εξουσία.

Δεν είναι η πρώτη φορά που, περισσότερο από απόγνωση, μερικοί πολίτες το λένε αυτό και δεν σημαίνει ότι το λένε επειδή είναι οπαδοί και εν δυνάμει ψηφοφόροι ακροδεξιών κομμάτων.

Ουσιαστικά πρόκειται για ομολογία του πόσο δύσκολο είναι να είσαι πολίτης της Δημοκρατίας και πόσο πιο δύσκολο είναι να είσαι υπεύθυνος πολίτης της κοινωνίας που ζεις.

Διότι η ανάθεση της εξουσίας εν λευκώ σε κάποιον σκληρό και αποφασιστικό ηγέτη, δεν είναι σίγουρα η βέλτιστη λύση. Όλοι οι ηγέτες που υπήρξαν με τέτοια εξουσία, όλων των πολιτικών δογμάτων ανεξαρτήτως, μπορεί πρόσκαιρα να προκάλεσαν αλλαγές αλλά το κοινωνικό κόστος σε ανθρώπινες ζωές υπήρξε τρομερό.

Κι όμως το ξεχνάμε. Κι έτσι σήμερα, ανήμερα της επετείου που τα μεγάλα κόμματα της εποχής τότε, τον Αύγουστο του 1936, ανέθεσαν στον απόστρατο στρατηγό Μεταξά “να σώσει την πατρίδα από το χάος”, όλα τούτα επιβεβαιώνουν το ότι η Ιστορία διδάσκει το ότι δεν διδασκόμαστε τίποτα από την Ιστορία.

Διότι δεν θέλουμε. Διότι η διδαχή είναι μια κριτική στον καθένα μας προσωπικά για τον ρόλο του στην πολιτική και κοινωνική ζωή και δράση.

Μετά τον 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο η Γερμανίδα φιλόσοφος Χάνα Άρεντ βρέθηκε στις ΗΠΑ κι εκεί, σε μια περίοδο παγκόσμιου διχασμού με πολύ υπαρκτή της απειλή του πυρηνικού πολέμου, έδωσε μια σειρά από διαλέξεις με θέμα την Πολιτική. Τα κείμενα των διαλέξεων αυτών κυκλοφόρησαν πρόσφατα στην χώρα μας με τον τίτλο “Υπόσχεση Πολιτικής” και σας προτείνω να το διαβάσετε.

Σε κάποιο σημείο η Άρεντ λέει ότι ο σκοπός και η αποστολή της Πολιτικής είναι η Ελευθερία. Δηλαδή η Πολιτική στην κοινωνία σημαίνει την δυνατότητα της επιλογής ανάμεσα στον ιδιωτικό βίο και στον πολιτικό αλλά κυρίως σημαίνει την υποχρέωση του πολίτη (που θα επιλέξει να ανήκει στον πολιτικό βίο) να μιλάει, να σχολιάζει με ευθύνη και να προτείνει τις λύσεις για τα θέματα που απασχολούν την κοινωνία στην οποία ζει και ενεργεί. Η άλλη άποψη, η διαφορετική από την δική μου άποψη, είναι εντελώς αναγκαία για την δική μου ελευθερία και αυτό για λόγους οντολογικούς που λένε και οι φιλόσοφοι! Διότι, ο καθένας μας αποκτά μια συγκεκριμένη εικόνα για τον κόσμο και την κοινωνία και αυτή η εικόνα είναι αντικειμενικά περιορισμένη.

Οπότε, η ύπαρξη διαφορετικών απόψεων -που δηλώνεται με την έκφρασή τους και όχι με την σιωπή και την ενδοσκόπηση- μας βοηθάει όλους να γνωρίσουμε εκείνες τις πλευρές του κόσμου που εκ των πραγμάτων δεν μπορούμε να δούμε. Για αυτό έχουμε ανάγκη την συζήτηση και την ανταλλαγή απόψεων χωρίς όμως να θέλουμε όλους να συμφωνήσουν μαζί μας αλλά με την προσδοκία να τους καταλάβουμε. Να κατανοήσουμε δηλαδή την αλήθεια του καθενός.

Λέει ακόμα η Άρεντ ότι το δικαίωμα στην πολιτική, πρέπει να υπάρχει ως εναλλακτική στάση στην ιδιωτική βιοποριστική ενασχόληση του πολίτη. Δηλαδή στον βαθμό που ο πολίτης επιλέγει να διατυπώσει την δική του πολιτική άποψη, με κάθε τρόπο -και όχι μόνο ψηφίζοντας στις εκλογές- αλλά και στην τοπική κοινωνία του, είναι εν δόξη επιβεβαίωση και εδραίωση της Δημοκρατίας. Διότι εντέλει, η Δημοκρατία μόνον ως κοινότητα ελευθέρων ανθρώπων μπορεί να υπάρξει. Και ελεύθερος άνθρωπος είναι αυτός που αποφασίζει να διαθέσει την ζωή του, έως θανάτου, κατά τις αντιλήψεις του.

Ύπατη ελευθερία είναι το να διαθέτεις την ζωή σου όπως εσύ νομίζεις και βεβαίως να επιλέγεις τη "μη ζωή" από μια ζωή χωρίς αξιοπρέπεια.

Στα ολοκληρωτικά καθεστώτα -όπως και εκείνο του Μεταξά στα 1936- όπου η συμμετοχή με το ζόρι και με “άνωθεν εντολή” στην πολιτική, έτσι όπως την πρέσβευε η εξουσία (συμμετοχή στις εθνικές γιορτές, υποχρεωτικός σημαιοστολισμός, συμμετοχή των νέων στην ΕΟΝ), ουσιαστικά καταργούσε την πολιτική και μετέτρεπε τον πολίτη σε οπαδό και χειροκροτητή. Και λίγο αργότερα, τον Οκτώβρη του 1940, χρειάστηκε η υπέρβαση του πολιτικού καθεστώτος Μεταξά από τους επίστρατους πολίτες, για να επέλθει η νίκη επί των στρατευμάτων της φασιστικής Ιταλίας.

Κι εδώ συναντήθηκε, στο μυαλό μου, η Άρεντ με τους Θεσπιείς του Αυγούστου του 480 π. Χ. Διότι ενώ έχει προβληθεί και διαφημιστεί η σκληρότητα και το πολεμοχαρές της Σπάρτης της εποχής εκείνης, όπου ο δημόσιος λόγος θεωρείτο σχεδόν ελάττωμα (“το Λακωνίζειν εστί φγιλοσοφείν”) και η “πολιτική” ήταν καθολική στρατιωτική θητεία, οι Θεσπιείς από την άλλη, ήρεμοι και σχεδόν φλύαροι, χωρίς πατροπαράδοτες επιταγές και τα μεγάλα λόγια των πανηγύρεων, μένουν στο περιθώριο.

Κι όμως εκείνοι αποφάσισαν από μόνοι τους, εκείνη την συγκεκριμένη στιγμή, την συμμετοχή τους έως θανάτου σε μια μάχη που εκείνοι και μόνο εκείνοι έκριναν σημαντική για την κοινωνία τους. Καλό είναι να θυμηθούμε πως όταν μιλάμε για το μεγαλείο των Ελλήνων στους Περσικούς πολέμους, η έννοια της Ελλάδας τότε ήταν η περιοχή και οι πόλεις από την Βοιωτία (και οι Θηβαίοι με τους Πέρσες ήταν ουσιαστικά) και κάτω, διότι όλοι οι άλλοι, Θράκες, Μακεδόνες, Θεταλοί είχαν συμμαχήσει με το καλό ή με το κακό με τον Πέρση Βασιλέα.

Κι όμως, το ξαναλέω, προβάλλεται και υπερτονίζεται η υπηρεσία των Λακεδαιμόνιων και όχι το μάθημα πολιτικής δημοκρατικής δεοντολογίας των Θεσπιέων. Γιατί; Μα διότι αυτό βολεύει τους μύθους για τις μεγάλες εξουσίες, την “θεία αποστολή” τους, το “αιώνιο δίκιο” τους. Διότι το να είσαι πολίτης, να δέχεσαι ως νόμο την απόφαση του θεσμού στον οποίο συμμετέχεις, που έχει προκύψει από συζήτηση με όλες τις συγκρούσεις, τα υπέρ και τα κατά, τα διλήμματα και τους φόβους, είναι πολύ δύσκολο αλλά εντελώς αναγκαίο για να είσαι ελεύθερος. Μη μου πείτε ότι υπάρχει εξουσία που θέλει να έχει τέτοιους πολίτες! Οι εξουσίες τρέμουν τέτοιους πολίτες!

Οι Θεσπιείς τότε, αυτό ακριβώς διατράνωσαν: την ελευθερία της επιλογής τους έως την απώλεια της ζωής τους για τις αξίες που οι ίδιοι αποδέχτηκαν, διαμόρφωσαν και υπηρετούσαν.

Λέμε με υπερηφάνεια ότι είμαστε απόγονοι τους και εφόσον το λέμε είμαστε, ασχέτως αιματολογικών εξετάσεων. Αλλά αυτό σημαίνει ότι έχουμε στοιχειώδη υποχρέωση να κατανοήσουμε την στάση τους τότε και να μπορέσουμε να συνομιλήσουμε ισότιμα μαζί τους όταν χρειαστεί στο μέλλον.

Κάθε φορά που θα μιλάμε για τους επτακόσιους μελανοχιτώνες μαχητές υπό των Δημόφιλο Διαδρόμου θα πρέπει να θυμόμαστε ότι υπήρξαν άριστοι στρατιώτες διότι υπήρξαν πρωτίστως ενεργοί πολίτες της κοινωνίας τους. Λάτρεψαν την ομορφιά της ζωής, τον Έρωτα και δεν ξημεροβραδιάζονταν σε στρατιωτικά γυμνάσια.

Από το ράφι της Ιστορίας που τους έχουμε βάλει και κατά καιρούς, τους ξεσκονίζουμε και τους προβάλλουμε ως αδικημένες φιγούρες, μας κοιτάνε που καταφερόμαστε ενάντια σε όσα μας ενοχλούν αλλά προτιμούμε να αγνοούμε εκείνα που απαιτούν την ατομική υπευθυνότητα και το προσωπικό θάρρος για την αλλαγή στάσης ζωής που έχουμε όλοι μας ανάγκη.

Είναι αλήθεια ότι οι θεσμοί στην Δημοκρατία μας συχνά δεν λειτουργούν με αποτελεσματικότητα για τους πολλούς. Αυτό όμως δεν πρέπει να οδηγεί σε κραυγές για την κατάργησή τους. Τουλάχιστον πριν διατυπωθεί η εναλλακτική πρόταση για την διοίκηση της κοινωνίας μας. Ακόμα κι όταν η κριτική είναι απολύτως δικαιολογημένη και καλοπροαίρετη, ας έχουμε στο νου μας μήπως “μαζί με τα βρομόνερα της γέννας, πετάμε και το μωρό”.

Δηλαδή όταν η κυβέρνηση, ως εκτελεστική εξουσία, αποφασίζει κάτι, ο αντίλογος από τους καθηγητές του Πανεπιστημίου δεν μπορεί να είναι “εμείς δεν πρόκειται να εφαρμόσουμε τον νόμο” διότι τα κόκαλα του Σωκράτη θα σηκωθούν να τους κτυπήσουν.

Όταν οι πολίτες δεν αντιδρούν όταν πρέπει -ακόμα και στις εκλογές- και εξουσιοδοτούν τους ίδιους ανεπαρκείς εκπροσώπους να λύσουν τα προβλήματα που εκείνοι, οι πολιτικοί εκπρόσωποι, πολλαπλασίασαν, δεν είναι άλλος αυτός που πρέπει να απειλούν και να μέμφονται από τον εαυτό τους πρωτίστως. Διότι με τη ψήφο τους και τη λογική τους συνέβαλαν κι εκείνοι οι πολίτες στην απαξίωση των θεσμών. Μπορεί να μην “τα φάγαμε μαζί” αλλά εν την αφασία μας και τη μαγκιά μας “μαζί ξευτελίζουμε” τους θεσμούς.

Η ουσία της δημοκρατικής πολιτικής ζωής είναι ο διάλογος, η συζήτηση. Η προβολή επιχειρημάτων και η αναζήτηση συμβιβασμού. Πράγματα που λείπουν από την κοινωνία μας σήμερα. Μικροί εμφύλιο πόλεμοι διεξάγονται μπροστά μας κι εμείς τους παρακολουθούμε μη κατανοώντας τους λόγους και τις αιτίες και κυρίως απορούντες που δεν βρίσκεται λύση, που κανείς δεν βάζει “νερό στο κρασί του” που είναι αδύνατος ο συμβιβασμός. Όμως, τότε μόνον είναι δυνατός ο συμβιβασμός και η κοινή λύση, όταν ο καθείς μας δέχεται να παραιτείται από το απόλυτο της δικής του αλήθειας, του δίκιου του, ακριβώς επειδή έχει επίγνωση των ορίων της γνώσης του. Μια κοινωνία διασπασμένη σε μικρά και πιο μικρά συμφέροντα, χωρίς λόγο αλλά με άρνηση και βιαιοπραγίες δεν είναι μια πολιτική κοινωνία.

Τότε οι φωνές “ένας Στάλιν μας χρειάζεται” 'η “ένας Χίτλερ”, πολλαπλασιάζονται αφελώς. Η λατρεία της σκληρότητας της στιβαρής εξουσίας και της βίας ενάντια στους αντίπαλους ή ενάντια στους διεφθαρμένους ηγέτες οδηγεί σε φαινόμενα τύπου Νορβηγίας, όπου ο κάθε αγανακτισμένος χρίζεται τιμητής και σωτήρας και κάτοχος της συνταγής εξυγίανσης και και όχι σε πιο αποτελεσματικό κράτος για την ωφέλεια των πολιτών. Οι “σιδερένιες ηγεσίες” μπορεί να είχαν πρόσκαιρα θετικά αποτελέσματα στην κοινωνία αλλά, ας το ξαναπώ, το τίμημα και σε ανθρώπινες ζωές και στην δυστυχία που προκάλεσαν είναι ανυπολόγιστο.

Την επόμενη φορά που χρειαστεί να καταφερθούμε ενάντια στην “σάπια κοινωνία”, το “διεφθαρμένο κράτος” και το “ανυπόληπτο πολιτικό σύστημα”, ας αναλογιστούμε και ας προτείνουμε ευθαρσώς το δικό μας μοντέλο διακυβέρνησης, ας δεχτούμε την κριτική του από τους άλλους χωρίς τραμπουκισμούς και ας περιγράψουμε το δικό μας προσωπικό και επώνυμο ρόλο σε αυτό το μοντέλο.

Ιδού οι Θεσπιές και η αγορά τους, ιδού και ο διάλογος.