Εξουσίες κι "απλοί" αθώοι πολίτες

Διαπιστώνω ότι συχνά γίνεται αναφορά στις δραστηριότητες της Χρυσαλητείας με ένα λόγο όλο δέος, έμπλεο προειδοποιήσεων για το κακό που μας περιμένει αλλά επί της ουσίας ελάχιστα γίνονται για να γίνει κατανοητό το φαινόμενο αυτό. Χωρίς κατανόηση και μόνο με επίκληση σε κάποιο ακαθόριστο δημοκρατικό αντίσωμα δεν είναι δυνατόν να αντιμετωπιστεί η έκφραση αυτή λαϊκισμού και ρατσισμού. Οι καταγγελίες λειτουργούν περισσότερο ως διαφήμιση για αυτούς παρά ως προειδοποίηση και κάλεσμα για αντίδραση. 

Οι διάφορες εκφράσεις του λαϊκισμού δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Αμέσως μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο, υπήρξαν πολλές προσπάθειες να γίνει κατανοητό το ναζιστικό και φασιστικό φαινόμενο, που υπήρξαν κατεξοχήν εκφράσεις λαϊκισμού. Για πολλά χρόνια οι δημοκρατικές κοινωνίες φαίνεται ότι κάπως είχαν ελέγξει εκείνες τις τάσεις κι ένας συνδυασμός οικονομικής ανάπτυξης με διεύρυνση πολιτικών δικαιωμάτων τις είχε θέσει στο περιθώριο. Όμως καθώς τα πράγματα έχουν δυσκολέψει "το θηρίο" κτυπάει τα κάγκελα του κλουβιού και έχει αρχίσει να τα λυγίζει.

Η συνταγή νομίζω ότι δεν είναι ακόμα πιο γερά κάγκελα κι απαγορεύσεις. 

Ο λαϊκισμός σε εμάς σχετικά πρόσφατα είχε μια κυβερνητική μορφή που σε εμάς έγινε σύνθημα με το "Τσοβόλα δώστα όλα" ή με μια πιο "λαική αγωνιστική" έκδοση τηε μορφής "δίκιο είναι το δίκιο του εργάτη". Όχι δεν ταυτίζω τις δύο απόψεις με τις φασίζουσες αλλά αν κοιτάξει κανείς το πλήθος που ασπάζεται όλες αυτές τις αντιλήψεις κατά καιρούς, θα διαπιστώσει ότι είναι ένα κομμάτι του "απλού λαού" και της λεγόμενης μεσαίας τάξης, του πυλώνα των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών. 

Ο συνδυασμός αυταρχικών μορφών άσκηση της εξουσίας με ευρύτατη αποδοχή μύθων συνωμοσίας και διαχωρισμού ανθρώπων με βάση την ιδεολογία τους (πολιτική, θρησκευτική, κλπ.) ή την φυλετική τους καταγωγή (Εβραίοι, Κούρδοι, Πακιστανοί, Γύφτοι) ή το χρώμα του δέρματος (μαύροι, κίτρινοι, κόκκινοι, κλπ.) έφτασε κατά περιόδους σε επικίνδυνα δολοφονικό κρεσέντο.

Υπάρχει ένα βιβλίο που δεν έχει μεταφραστεί ακόμα στη γλώσσα μας (The Bloodlands, του Τίμοθυ Σνάιντερ, καθηγητή Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Γέηλ). Ο φίλος που το μεταφράζει μου έδωσε να διαβάσω μερικά κομμάτια του. Το βιβλίο με εφιαλτική ακρίβεια δείχνει το όργιο μαζικών φόνων που οργανώθηκε από διαφορετικά κοινωνικά συστήματα στην περιοχή που σήμερα είναι η Ανατολική Πολωνία, η Ουκρανία, η Λεικορωσία και οι Βαλτικές Δημοκρατίες, στο διάστημα από το 1931 μέχρι το 1953. Αλλά για αυτό άλλη φορά. Είναι φρικιαστικό πάντως να σκεφτεί κανείς το πως οι ζωές των ανθρώπων στις περιοχές αυτές καιρούς φόνοι έγιναν αντικείμενο απλής συναλλαγής ανάμεσα σε αδίστακτες εξουσίες. Αλλά πάντα αδίστακτες δεν είναι οι εξουσίες; 

Το 1961 ο καθηγητής ψυχολογίας Στάνλευ Μίλιγκαν και πάλι του πανεπιστημίου Γέιλ των ΗΠΑ, οργάνωσε κι εκτέλεσε ένα πείραμα. Ήταν λίγο μετά την έναρξη της δίκης του Άιχμαν στην Ιερουσαλήμ.  

Για τη δίκη του Άιχμαν πρόσφατα έγινε κουβέντα στη χώρα μας με αφορμή την σχετική κινηματογραφική ταινία που ήταν ένα σχόλιο στο βιβλίο της φιλοσόφου Χάνα Άρεντ για την "κοινοτοπία του κακού".

Ο Μίλιγκαν ήθελε να δει σε ποιο βαθμό φτάνει η υποταγή του ανθρώπου στην εξουσία και κυρίως πως στήνεται η απενοχοποίηση του στην διάπραξη εγκλημάτων. Τρεις μήνες αφότου είχε αρχίσει η δίκη του Άιχμαν, ο Αμερικανός καθηγητής ήθελε να δει πως εξαφανίζεται η ηθικότητα στους συνηθισμένους ανθρώπους και εκείνοι μεταβάλλονται σε εγκληματίες. 

Λοιπόν στο πείραμα του Μίλικαν υπήρχαν τρεις ρόλοι:

• Ο Διευθυντής του πειράματος (E): μια αυταρχική φιγούρα που διηύθυνε το πείραμα κι ήταν η Εξουσία.
• Ο Δάσκαλος (T): αυτός που εφάρμοζε κατά γράμμα τις εντολές του Διευθυντή. Αυτός ήταν ένας εθελοντής
• Ο Εκαπιδευόμενος (L): αυτός που όφειλε να εκτελέσει τις εντολές του Δάσκαλου. Ήταν ένας ηθοποιός δασκαλεμένος να συμπεριφέρεται κατά ορισμένο τρόπο αλλά εν αγνοία του Δάσκαλου. Ο Δάσκαλος νόμιζε ότι και ο Εκαπιδευόμενος είναι σαν κι αυτόν, ένας τυχαίος εθελοντής. 

Όλοι οι ρόλοι φαίνονται στην εικόνα στην αρχή του κειμένου.

Ο Διευθυντής έδινε ερωτήσεις στον Δάσκαλο κι αυτός τις διατύπωνε στον Εκπαιδευόμενο. Όταν αυτός απαντούσε λάθος, τότε ο Διευθυντής έδινε εντολή στον Δάσκαλο να πατήσει ένα κουμπί. Τότε ο Εκαπιδευόμενος δεχόταν μια ηλεκτρική εκκένωση ως τιμωρία για το λάθος του. Όσο αυξάνονταν ο αριθμός των λάθος απαντήσεων αυξανόταν και η ισχύς της ηλεκτρικής εκκένωσης οπότε και ο πόνος που προκαλούνταν στον Εκαπιδευόμενο. Δηλαδή έτσι νόμιζε ο Δάσκαλος. Στην πραγματικότητα ο Εκαπιδευόμενος προσποιούνταν ότι δεχόταν το ηλεκτρικό σοκ και έπαιζε τον ρόλο του ηλεκτροπληγμένου ανάλογα. 

Ο Δάσκαλος και ο Εκαπιδευόμενος ήταν σε διαφορετικούς χώρους αλλά μπορούσαν να επικοινωνούν. ο Δάσκαλος δηλαδή μπορούσε να ακούει τις φωνές από τους "πόνους" που ήταν αποτέλεσμα της δίκαιης τιμωρίας για τις λάθος απαντήσεις.

Υπήρχαν δάσκαλοι που έπαιζαν τον ρόλο τους άψογα και δεν σταματούσαν ακόμα κι όταν ο Εκαπιδευόμενος ούρλιαζε από τον πόνο!

Μερικοί όμως, πιο ευαίσθητοι, κάποια στιγμή σταματούσαν και δήλωναν ότι δεν άντεχαν να ακούν τις κραυγές του άλλου κι ότι αρνούνται να συνεχίσουν αυτό το μαρτύριο. Τότε ο Διευθυντής τους έλεγε "προχώρα, η ευθύνη είναι δική μου". Ε, το 65% των εθελοντών Δασκάλων συνέχιζε να πατάει το κουμπί μέχρι που ο Εκαπιδευόμενος έπεφτε νεκρός!

Το 1950, ο Γερμανός φιλόσοφος Αντόρνο δημοσίευσε το βιβλίο με τίτλο "Η αυταρχική προσωπικότητα". Ο Αντόρνο εξέτασε τον ρόλο των θεσμών και κυρίως των οργανώσεων στην διαμόρφωση της συμπεριφοράς των ανθρώπων. Ένα από τα πιο σημαντικά συμπεράσματα του ήταν πως στις σύγχρονες κοινωνίες δημιουργούνται και υπάρχουν γραφειοκρατικοί θεσμοί και οργανισμοί που λειτουργούν με επαγγελματική ακρίβεια κι απαιτούν την αντίστοιχη επαγγελματική εκτέλεση από τους εργαζόμενους σε αυτούς. Οι οργανισμοί αυτοί μπορεί να είναι δημόσιοι, ιδιωτικοί η και κοινωνικοί. 

Το θέμα είναι ότι η απαίτηση για εκτέλεση των καθηκόντων με επαγγελματική ακρίβεια κι ευσυνειδησία, απαιτεί από τον κάθε εργαζόμενο πιστή εκτέλεση εντολών και κανόνων με πρωαρχικό στόχο την αποτελεσματικότητα  ακόμα και εις βάρος των ηθικών τους αρχών. 

Μπροστά στην υποταγή στην "εξουσία". στην επιβράβευση και στην ανάδειξη, οι ηθικοί ενδοιασμοί πάνε περίπατο.

Ω, δεν είναι πάντα φασιστική ή σταλινική η εξουσία! Μπορεί να είναι η Αθηναϊκή Δημοκρατία με την υποταγή στο Νόμο που καταστρέφει τη Μήλο, τον 5ο αι. π.Χ., μπορεί να είναι οι φανατικοί Χριστιανοί που κατέστρεφαν τα αγάλματα της αρχαιότητας και δολοφονούσαν την Υπατία στην Αλεξάνδρεια, μπορεί να είναι ο εκτελστής της ΟΠΛΑ και ο βασανιστής στη Μακρόνησο, μπορεί να είναι η σύγχρονη Αμερικάνικη Δημοκρατία που δημιουργεί τα στρατόπεδα βασανιστηρίων στη βάση Γκουαντάναμο και στο Αμπού Γκράιμπ, μπορεί να είναι οι αστυνομικοί της Ελληνικής Δημοκρατίας και οι Δικαστικοί υπάλληλοι στις φυλακές, μπορεί να είναι τα μέλη κάθε οργάνωση που χαρακτηρίζεται "ιδεολογική" και που επειδή οι αρχές της είναι αδιαπραγμάτευτες δημιουργεί φανατικούς εκτελεστές εντολών και χειροκροτητές αρχηγών, φύρερ και γενικών γραμματέων. 

Σε πιο απλή κι αθώα περίπτωση μπορεί να είναι ο δημόσιος υπάλληλος πίσω από το γκισέ που αρνείται να εξυπηρετήσει έστω κι ευγενικά λέγοντας "τι να σας κάνω κύριε μου, οι εντολές που έχω είναι αυτές, πηγαίνετε στον Διευθυντή μου" κι εσύ φεύγεις βρίζοντας "γαμώ τις εξουσίες και τους Διευθυντές γαμώ".

Πάντως υπάρχουν πάντα άνθρωποι σε κάθε περίοδο που αντιστέκονται σε όλους αυτούς τους θεσμούς που "αποκαθάρουν" τον υπάλληλο από την ανθρώπινη ουσία του (που είναι η αλληλεγγύη, η συνεργασία και η επικοινωνία) και τον μετατρέπουν σε ένα απλό κουμπί που ενεργοποιεί μια γεννήτρια. Υπάρχουν άνθρωποι που διατηρούν την αξιοπρέπειας του όχι χωρίς τίμημα για τη ζωή τους κι είναι αυτοί που γυρνάνε τον τροχό του κόσμου εντέλει. 

Είναι αυτοί που παίρνουν στα σοβαρά τον ποιητικό λόγο του Μιχάλη Κατσαρού κι αντιστέκονται. 

Η διαθήκη μου

Αντισταθείτε
σ’ αυτόν που χτίζει ένα μικρό σπιτάκι
και λέει: καλά είμαι εδώ.
Αντισταθείτε σ’ αυτόν που γύρισε πάλι στο σπίτι
και λέει: Δόξα σοι ο Θεός.
Αντισταθείτε
στον περσικό τάπητα των πολυκατοικιών
στον κοντό άνθρωπο του γραφείου
στην εταιρεία εισαγωγαί – εξαγωγαί
στην κρατική εκπαίδευση
στο φόρο
σε μένα ακόμα που σας ιστορώ.

Αντισταθείτε
σ’ αυτόν που χαιρετάει απ’ την εξέδρα ώρες
ατελείωτες τις παρελάσεις
σ’ αυτή την άγονη κυρία που μοιράζει
έντυπα αγίων λίβανον και σμύρναν
σε μένα ακόμα που σας ιστορώ.

Αντισταθείτε πάλι σ’ όλους αυτούς που λέγονται μεγάλοι
στον πρόεδρο του Εφετείου αντισταθείτε
στις μουσικές τα τούμπανα και τις παράτες
σ’ όλα τ’ ανώτερα συνέδρια που φλυαρούνε
πίνουν καφέδες σύνεδροι συμβουλατόροι
σ’ όλους που γράφουν λόγους για την εποχή
δίπλα στη χειμωνιάτικη θερμάστρα
στις κολακείες τις ευχές στις τόσες υποκλίσεις
από γραφιάδες και δειλούς για το σοφό αρχηγό τους.

Αντισταθείτε στις υπηρεσίες των αλλοδαπών
και διαβατηρίων
στις φοβερές σημαίες των κρατών και τη διπλωματία
στα εργοστάσια πολεμικών υλών
σ’ αυτούς που λένε λυρισμό τα ωραία λόγια
στα θούρια
στα γλυκερά τραγούδια με τους θρήνους
στους θεατές
στον άνεμο
σ’ όλους τους αδιάφορους και τους σοφούς
στους άλλους που κάνουνε το φίλο σας
ως και σε μένα, σε μένα ακόμα που σας ιστορώ
αντισταθείτε.
Τότε μπορεί βέβαιοι να περάσουμε προς την
Ελευθερία.