Για την "Αντιγόνη" που έπρεπε να είναι "Κρέων"

 Όπως έγραφα στο προηγούμενο σημείωμα, μετά την θεατρική παράσταση στο αυτοσχέδιο θέατρο της Κοιλάδας των Μουσών, ξαναδιάβασα του κείμενο του Σοφοκλή. Η "Αντιγόνη" με έβαλε σε σκέψεις και για να ξεμπερδέψω προς το παρόν μαζί της, αυτές τις σκέψεις θέλω να μοιραστώ μαζί σας κι ελπίζω να έχω την κατανόηση αλλά και την συμβολή σας. Δεν θα σταθώ στα λυρικά ή τα φιλοσοφικά μέρη του έργου αλλά σε ότι αποτελεί κριτική και άποψη του Ποιητή για τα πολιτικά πράγματα της πόλεως τότε που έχουν επικαιρότητα -νομίζω- και στην δική μας πόλη σήμερα.

Πιστεύω λοιπόν ότι η "Αντιγόνη", η τραγωδία του Σοφοκλή, είναι ψευδώνυμη: θα έπρεπε να ονομάζεται "Κρέων". Ο πρωταγωνιστής δεν είναι η Αντιγόνη αλλά ο Κρέων. Στο έργο, στην πραγματικότητα, δεν παρουσιάζεται μόνο το προσωπικό δράμα μιας πριγκιποπούλας και η αντίθεσή της σε μια απόφαση της εξουσίας, αλλά οι συνέπειες της άσκησης της εξουσίας στον φορέα και εκτελεστή της. Ακόμα πάντως και ως προς την ποσότητα του κειμένου που επιμερίζεται στον κάθε ηθοποιό, αν εξετάσει κάποιος τα πράγματα, θα συμφωνήσει με την θέση αυτή. Ο Κρέων είναι ο απόλυτος πρωταγωνιστής!

Από τα νοήματα του έργου, εκείνο που παρουσιάζεται πιο έντονα είναι το ότι η απόλυτη εξουσία καταστρέφει απόλυτα και αυτούς που την ασκούν αλλά και αυτούς που υφίστανται τις συνέπειες αυτής της άσκησης! Η εξουσία απαιτεί σκληρές απάνθρωπες αποφάσεις, όπως να σκοτώσεις τον αντίπαλο εχθρό σου και να μη φιλιώσει ποτέ μαζί του ακόμα κι όταν αυτός είναι νεκρός και που μπορεί να είναι δικός σου άνθρωπος, όπως λέει και ο Κρέων.

Κι όμως, ο Πολυνείκης, αυτός που θα έμενε άταφος και ατιμασμένος αφού βάδισε ενάντια στην πατρίδα του, είναι ο "ριγμένος" στην υπόθεση και η αντίδρασή του δικαιολογημένη δε, ακραία δε. Δεν μπορεί, όταν τα εχθρικά στρατεύματα είναι έξω από τα τείχη της πόλης, να γίνει δεκτή από την πόλη που βρίσκεται εμπρός στον κίνδυνο της καταστροφής της.

Αν, λέω, αν οι πολίτες της Θήβας είχαν ξεσηκωθεί με την άδικη απόφαση του Ετεοκλή, να μην αναλάβει δηλαδή τον δεύτερο χρόνο την εξουσία ο Πολυνείκης όπως ήταν συμφωνημένο, ίσως τα πράγματα δεν είχαν φτάσει εκεί που έφτασαν. Αλλά, οι πολίτες τότε ήταν μακριά από όλα αυτά, θεατές των εξελίξεων και ενδεχομένως θύματα στον επικείμενο που πόλεμο ή την όποια σύγκρουση των διεκδικητών της εξουσίας ή των συμφωνιών για τη νομή της. Η εξουσία έτσι κι αλλιώς δεν ήταν δική τους και είναι πολύ πιθανόν να μην έμαθαν ποτέ το περιεχόμενο της συμφωνίας των δύο παιδιών του Οιδίποδα.

Για το θέμα της άσκησης της εξουσίας και των ευθυνών του ηγέτη στην στιχομυθία της με τον Κρέοντα, η Αντιγόνη απαντάει, ως από άλλο πλανήτη –είναι εκτός πραγματικότητας έτσι κι αλλιώς, όπως όλοι οι άνθρωποι της εξουσίας, όπως σε άλλη εποχή η Αντουανέτα- ότι "γεννήθηκα για να αγαπώ και όχι για να σκοτώνω", ο Κρέων της απαντάει ότι για αυτό «δεν κάνεις για εξουσία κι όσο περνά από το χέρι μου δεν θα αφήσω την εξουσία σε γυναίκα». Απολύτως ρεαλιστική απάντηση για τότε! Εξάλλου, τι σχέση μπορεί να έχει η αγάπη με την άσκηση της εξουσίας!

Στο σημείο αυτό οι Αθηναίοι θα κούνησαν με κατανόηση τα κεφάλια τους αλλά δεν νομίζω ότι θα χειροκρότησαν διότι δεν ήταν κάτι το νέο για αυτούς αυτή ή άποψη, αν σκεφτεί κανείς ότι η γυναίκα αναδύθηκε στην πολιτική διακυβέρνηση στους ελληνιστικούς χρόνους, δηλαδή μετά από διακόσια χρόνια περίπου.

Με όλα αυτά κατά νου, είναι εντυπωσιακό που και ο Σοφοκλής αλλά και ο Αριστοφάνης, οι πιο συντηρητικοί από τους ποιητές της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, συνάντησαν την επιδοκιμασία και την προβολή των πιο προοδευτικών διανοούμενων της εποχής μας και τα έργα τους έχουν μια τέτοια προοδευτική ανάγνωση και απόδοση, ασχέτως με το τελικό αισθητικό αποτέλεσμα όπως στην πρόσφατη παρουσίαση στην "Κοιλάδα των Μουσών" μας.

Η στάση της Αντιγόνης έχει επαινεθεί από σχολιαστές και φιλολόγους ως πατριωτική και έχει προβληθεί ως πρότυπο αγωνίστριας που δεν δειλιάζει εμπρός στην σκληρή, απόλυτη εξουσία! 

Κι όμως, από μια άλλη οπτική γωνία, η Αντιγόνη είναι μια ξεροκέφαλη απογοητευμένη πριγκιποπούλα που της ήρθαν τα πάνω κάτω. Βιώνει μια κόλαση με τόσα που έτυχαν στην οικογένειά της. Δικαιολογημένα. Αυτή που σαν πρώτη κόρη του βασιλιά Οιδίποδα θα είχε μερίδιο στις χαρές της εξουσίας, τώρα ψάχνει να βρει τον εαυτό της και καθώς βλέπει παντού συντρίμμια, αποφασίζει την ηρωική έξοδο. Αγνοεί τους πάντες και περιφρονεί την αδελφή της την Ισμήνη. Με την επιλογή της να παραβεί την διαταγή του Κρέοντος ουσιαστικά αποδέχεται την θανατική ποινή ως αυτοκτονία. Παροτρύνει άλλωστε την Ισμήνη να την «καρφώσει» για να λυτρωθεί όπως λέει. Στην πραγματικότητα, δεν την ενδιαφέρει η κηδεία του νεκρού Πολυνείκη αλλά ο δικός της θάνατος. Σε αντίθεση με τους άλλους συμπρωταγωνιστές της, τον Αίμονα και την Ευρυδίκη, δεν είναι ικανή να αυτοκτονήσει. Ακόμα και στο σημείο αυτό ο εγωισμός της είναι παρών σε κράμα με την δειλία.

Η όλη εκτέλεση του εγχειρήματος της ταφής, προκλητική και απρόσεκτη, είναι επίσης ενδεικτική της απόφασής της να προκαλέσει τις συνέπειες της παράβασης της βασιλικής διαταγής. Ας μην επεκταθώ περισσότερο.

Ο Κρέων όμως; Αναλαμβάνει την εξουσία χωρίς να τα επιδιώξει. Δεν έκανε πραξικόπημα ούτε συνωμότησε για τον φόνο του προκατόχου του. Ανέλαβε την εξουσία με τους καλύτερους οιωνούς και με την αποδοχή της πόλης. Τον εξουσιοδότησαν για τα πάντα απολύτως!

Εξετάζοντας την εξέλιξη της ζωής των προκατόχων του που έγιναν πιόνια των θεών και των βίτσιων τους, αποφασίζει να δημιουργήσει νέους θεσμούς ενοποιητικούς της πόλεως. Τέτοιος είναι ο θεσμός του να μένει άθαφτος ο νεκρός εκείνου που στράφηκε εναντίον της πόλεως με σκοπό την καταστροφή της.

Ο Σοφοκλής έχει σχολιάσει με τον ίδιο τρόπο ακριβώς το θέμα της ταφής του άτιμου, στην τραγωδία του "Αίας". Ο θεσμός αυτός που εισηγείται και αποφασίζει ο Κρέων, έρχεται σε αντίθεση με παραδομένες

Η πόλη με την μορφή του χορού των γερόντων συμφωνεί από αβουλία. Η πόλη έχει όλα τα χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης πόλης, στην εποχή της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, της δια των εκλεγμένων αντιπροσώπων άσκησης της εξουσίας. Αναθέτει την διοίκηση της πόλεως σε κάποιον ηγέτη-βασιλιά και μετά υποτάσσεται στις διαταγές του γκρινιάζοντας και σχολιάζοντας στα καφενεία τις εντολές της εξουσίας μη τολμώντας να αντιταχθεί θαρρετά. Δεν αποπειράται δηλαδή να δημιουργήσει νέο θεσμό, αυτόν των πολιτών με άποψη, αλλά μένει στο ασφαλές περιθώριο της εκ των υστέρων κριτικής του στιλ «το είχα πει εγώ».

Ο Κρέων, αναλαμβάνοντας πλήρως την ευθύνη των αποφάσεων του και κυρίως κατανοώντας τον ρόλο του ως εκείνου του υποδειγματικό πολίτη, διακηρύσσει από την αρχή την θέλησή του η απόφασή του που είναι και νόμος της πόλης, θα ισχύσει πέρα και πάνω από σχέσεις φιλικές ή συγγενικές. Δηλαδή αυτό που είναι ζητούμενο σε κάθε ευνομούμενη πολιτεία και για αυτό ο χορός δεν τολμάει να διαφωνήσει αλλά επικροτεί.

Ο Κρέων απαιτεί την υποταγή στο νόμο ακόμα κι αν οι συνέπειες δεν είναι ευχάριστες για κάποιον συγκεκριμένο πολίτη. Στη στιχομυθία του με την Αντιγόνη που έχει συλληφθεί και σύρεται από τους φύλακες μπροστά του, όταν αυτή του λέει ότι ακόμα και οι γέροντες συμφωνούν με την πράξη της αλλά δεν το λένε μπροστά του γιατί τον φοβούνται, αυτός δεν ανοίγει την συζήτηση με την πόλη –που έχει ήδη συμφωνήσει με την διαταγή νόμο αλλά τώρα μπροστά στα δύσκολα το στρίβει- αλλά της λέει «δεν ντράπηκες που διαφοροποιείσαι από αυτούς;» από τους υπόλοιπους πολίτες δηλαδή. Η διαφορετική στάση και το πείσμα της Αντιγόνης για τον εκπρόσωπο της εξουσίας είναι καπρίτσιο και προσβολή στην πόλη και τους θεσμούς της.

Για την κοινωνία της εποχής, η ύπαρξη της προσωπικότητας έξω και πέρα από το σώμα των πολιτών είναι αδιανόητη και για αυτό θα επανέλθω. Με το ίδιο πνεύμα ο Κρέων, αντιμετωπίζει τον γιο του Αίμονα που μεταφέρει καλοπροαίρετα στον πατέρα κυβερνήτη το κουτσομπολιό και τα σχόλια της πόλης για την απόφασή του. Ο Αίμωνας είναι σχεδόν ανήλικος, είναι ευαίσθητος και δικαιούται να είναι με το ένα πόδι έξω από την πόλη. Για αυτό και μπορεί να ακούει με αυξημένη ευαισθησία τον αχό της.

Ο Κρέοντας ακούει τον ήχο της ιστορίας της πόλης και του προορισμού του. Για αυτόν τα υπόλοιπα είναι μικρότητες. Ο έρωτας του γιου του είναι παρωνυχίδα στην αποστολή του Κρέοντος να ασκήσει την εξουσία του απόλυτα και σύμφωνα με αρχές-νόμους. Ίσως αν η δημοκρατία ήταν σε εφαρμογή, ο δημιουργικός και ελεύθερος διάλογος των πολιτών με την εξουσία να είχε απελευθερώσει όλη αυτή την επιφύλαξη των πολιτών στις νέες αντιλήψεις και να είχε προετοιμαστεί και ψυχολογικά καλύτερα η εφαρμογή τους.

Αυτό ίσχυε την εποχή που ο Σοφοκλής δίδαξε την "Αντιγόνη" και για αυτό η επιμονή του στην τήρηση των πατροπαράδοτων θεσμών και δοξασιών είναι σαφές πολιτικό κάλεσμα ενάντια στην δημοκρατία και τους πρωτοπόρους σκεπτικιστές που άμεσα επηρέαζαν την ζωή της Πόλης της Αθήνας (Εμπεδοκλής, Πρωταγόρας, Αναξαγόρας, κ.α.).

Αυτό το αντιλαμβάνεται ο Κρέοντας αλλά είναι αργά. Έχει το θάρρος να αναγνωρίσει ότι η απόφασή του είναι πολύ σκληρή για ευαίσθητους ανθρώπους σαν το γιο του και αλλάζει την διαταγή του. Ευθυγραμμίζεται την τελευταία στιγμή με το αίσθημα της πόλεως αλλά φευ! Οι νεκροί έχουν ήδη σωρευτεί.

Ενδιαφέρον πάντως είναι ότι για τον χορό όλα αυτά τα έπαθε ο Κρέων όχι από τους θεούς αλλά από το σφάλμα του ("αμαρτία") να υποτιμήσει την βουβή αντίθεση - αντίδραση της πόλης που είναι κολλημένη στις παραδοσιακές πατροπαράδοτες αντιλήψεις και δοξασίες. Ο Κρέων προσπάθησε να πάει πιο μπροστά από την εποχή του και αυτό είναι η πραγματική του ύβρις.

Άρα, το μήνυμα του Σοφοκλή από το βάθος των 2.500 χρόνων που φτάνει ως εμάς είναι ότι όσο φωτισμένος κι αν είναι ο ηγέτης, είναι καλό και για αυτόν αλλά και για την πόλη να μην μείνει μόνος του με την διαχείριση της εξουσίας. Ο διαρκής έλεγχος των πράξεων και των ενεργημάτων του από τους πολίτες, ίσως εμποδίσει καταστρεπτικές επιλογές και για τον ίδιο τον ηγέτη αλλά και για την πόλη. Την πόλη αποτελούν οι πολίτες και η κουτοπόνηρη αποχή τους από τις επιλογές που καθορίζουν την ζωή της πόλης και η ανάθεση των πάντων στον ηγέτη είναι αρχή καταστροφής. Ας το θυμόμαστε αυτό ενόψει των επερχόμενων δημοτικών εκλογών.

Η αυτοκτονία της Ιοκάστης, της μητέρας της Αντιγόνης (σε άλλη τραγωδία έγινε αυτό) άνοιξε έναν κύκλο ενδιαφέρουσας συζήτησης για την αυτοκτονία στον αρχαίο κόσμο. Αυτοκτονεί κάποιος που έχει αναγνωρίσει τον εαυτό του ως προσωπικότητα ξεχωριστή από το σύνολο των πολιτών. Ως πρόσωπο και ως άτομο. Αυτό δεν χαρακτηρίζει τον αρχαίο κόσμο και με αυτό κατά νου η εμμονή του Σοφοκλή να αυτοκτονεί τους ήρωες του φαντάζει πρωτοποριακή για την εποχή του.

Η αιτιολογία της τρέλας δεν αρκεί. Πολύ περισσότερο δεν αρκεί η εξήγηση της αυτοκτονίας του Αίμονα που ως πρώιμος Ρωμαίος για την θανούσα Αντιγόνη-Ιουλιέτα του, διότι ο έρωτας προς την γυναίκα, στην Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. ήταν κάτι εξαιρετικά υποβαθμισμένο αν όχι στρεβλό. Ο έρωτας ως ύψιστο, θεϊκό συναίσθημα τότε προοριζόταν για τους έφηβους ενώ για την γυναίκα ήταν αρκετή η συνεύρεση προς τεκνοποιία.

Ως προς την μέθοδο της αυτοκτονίας, ο Σοφοκλής είναι οπαδός της Γιαπωνέζικης σχολής των σαμουράι: Αίας, Αίμων, Ευρυδίκη όλοι αυτοσφάζονται με ξίφος ή κοντάρι αλλά η εξήγηση για αυτό είναι μάλλον ψυχοθεραπευτή αποστολή.

το σκίτσο είναι του Ζαν Κοκτό και είναι σαφής η προτίμηση του ποιητή Κοκτό προς την Αντιγόνη.


Επίσης οι πεταμένες πλαστικές καρέκλες στον χώρο της παράστασης, λίγες μέρες μετά, δεν μας τιμούν