'Αντικειμενικές' αλήθειες και ψέματα

Είχα υποσχεθεί να διατυπώσω κάποιες σκέψεις μου για τον τρόπο των ειδήσεων και αυτό θα προσπαθήσω να κάνω στο κείμενο που ακολουθεί.

Σε πολύ γνωστή ιταλική εφημερίδα, στην στήλη αυτοκινήτου, υπήρξε η ακόλουθη είδηση:

Χθες το απόγευμα, στην πίστα αγώνων αυτοκινήτου της πόλης μας, έγινε μεγάλος διεθνής αγώνας αυτοκινήτων. Το πλήθος των φίλων της αυτοκίνησης περίμενε με αγωνία την εξέλιξη και φυσικά το τελικό αποτέλεσμα του αγώνα. Βασικά εμάς τους Ιταλούς μας ενδιέφερε η γαλλική Πεζώ που παρουσίαζε το καινούργιο της μοντέλο, το 205. Οι άνθρωποι της Πεζώ μας είπαν νωρίτερα, στην σχετική συνέντευξη τύπου, ότι από το νικηφόρο αποτέλεσμα του αγώνα θα εξαρτηθεί η διαφημιστική τους καμπάνια και προφανώς η πορεία των πωλήσεων στην Ιταλία. Η δική μας Λάντσια συμμετείχε στον αγώνα με το καινούργιο της μοντέλο Δέλτα. Εμείς θέλαμε να επιβεβαιώσουμε το ότι στην αγωνιστική και την σπορ αυτοκίνηση είμαστε μακράν οι πρώτοι και παραμένουμε οι ‘δάσκαλοι’ στον σχεδιασμό επιτυχημένων μοντέλων. Στον συγκεκριμένο αγώνα ο διευθυντής μάρκετινγκ της Λάντσια μας δήλωσε ‘η σημερινή μας όπως ελπίζω νίκη, θα κόψει τον δρόμο στους Γάλλους της Πεζώ να ‘εισβάλλουν’ στην αγορά μας. Ο αγώνας γίνεται για τους Γάλλους, οι άλλοι δεν μας ενδιαφέρουν’.
Τα αυτοκίνητα, σαν θηρία, με τις μηχανές να στριγγλίζουν κοιτούσαν τον αφέτη και όταν η καρό σημαία έπεσε ρίχτηκαν στην πίστα δαιμονισμένα. Τα βλέπαμε να κάνουν τους γύρους και καμαρώναμε τη Λάντσια που πετούσε κυριολεκτικά. Όταν έπειτα από κάποια ώρα η καρό σημαία σήμανε το τέλος του αγώνα, η ομάδα της Λάντσια άρχισε τους πανηγυρισμούς. Είχαν πετύχει τον στόχο τους: είχαν τερματίσει δεύτεροι ενώ οι αντίπαλοι τους οι Γάλλοι ήταν προτελευταίοι και . . . ιδρωμένοι. Είμαι βέβαιος ότι πολλά θα άλλαζαν στον σχεδιασμό της ιταλικής εκστρατείας τους και σίγουρα οι προσδοκίες τους θα ήταν πια μικρότερες. Η Λάντσια είναι και θα παραμείνει βασίλισσα!

Τίποτα από όσα γράφει ο συντάκτης δεν είναι ψέμα κι όμως τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά.

Πράγματι ο αγώνας έγινε αλλά επρόκειτο για συνηθισμένο τεστ δοκιμής στο οποίο συμμετείχαν μόνο δύο αυτοκίνητα: το Πεζω και το Λάντσια. Ο αγώνας πάντως ήταν . . . Διεθνής. Το κοινό ήταν οι άνθρωποι των διαφημιστικών εταιρειών και κάποιοι συντάκτες. Παρόλο που νίκησε η Πεζώ (ως προτελευταίο στους δύο!), το αφεντικό της Λάντσια που χρηματοδοτούσε την συγκεκριμένη εφημερίδα ζήτησε από τον δημοσιογράφο να γράψει ‘αντικειμενικά’ το ρεπορτάζ έτσι ώστε να φαίνεται ότι νίκησαν οι Ιταλοί αλλά χωρίς να διαστρέφει την πραγματικότητα. Τώρα λοιπόν ξαναδιαβάστε την είδηση και θα διαπιστώσετε ότι χωρίς να λέει ψέματα ο συντάκτης, μάλλον το πέτυχε.

Φανταστείτε την ίδια άσκηση τηλεοπτική όπου με κοντά πλάνα, ήχους από αγώνες φόρμουλα, λήψεις από πρόσωπα τεχνικών και θεατών με αγωνία και τον εκφωνητή να ουρλιάζει με αγωνία, όπως και στους αγώνες ποδοσφαίρου. Λόγω της κινούμενης εικόνας και των ήχων, το αποτέλεσμα είναι πολύ πιο εντυπωσιακό και άμεσο.

Το αποτέλεσμα των παραπλανητικών εντυπώσεων που προκαλούνται στον αναγνώστη-θεατή, οφείλεται στην κατάλληλη χρήση των επιθετικών προσδιορισμών και στην επιλογή όρων και λέξεων που προκαλούν δευτερογενώς εντυπώσεις. Κάθε λέξη και κάθε όρος έχει ήδη κάποιο συναισθηματικό φορτίο: τσακώνεται ο γιός με τον πατέρα διότι δεν του επιτρέπει να μείνει ως το ξημέρωμα σε κάποιο πάρτι και ο γιός τον βρίζει ‘φασίστα’. Δεν του λέει ‘είσαι άδικος’ ή ‘είσαι αντιδραστικός’ ή ‘είσαι συντηρητικός’ αλλά ‘είσαι φασίστας’, διότι η λέξη αυτή είναι που έχει τέτοιο φορτίο και ‘στιγματίζει’ τον δυνάστη πατέρα, οπότε αυτή επιλέγει ο γιός και την χρησιμοποιεί ως βλήμα, για να πλήξει τον πατρικό ψυχισμό.

Η κατάλληλη επιλογή χαρακτηρισμών και λέξεων που προκαλούν εντυπώσεις που ‘διαστρέφουν’ την αντικειμενικότητα, στηρίζεται στο ότι τα μηνύματα που μεταφέρουν οι αισθήσεις μας υπόκεινται σε λογική επεξεργασία: όταν διαβάζω κάτι σκέφτομαι αμέσως και ‘ζωντανεύω’ την εικόνα και την σκηνοθετώ αυτόματα και αυτό το κάνω με τις ήδη διαμορφωμένες αξίες μου. Και από ότι λένε οι ψυχολόγοι, αυτή η πρώτη εντύπωση δεν αλλάζει εύκολα.

Μερικές φορές παρόμοιο παραπλανητικό αποτελέσαμε έχει η σιωπή ή η απόκρυψη ή ‘η μη έντονη προβολή’ κάποιων στιγμιότυπων αλλά για αυτά θα μιλήσω άλλη φορά.

Ξαναδιαβάστε λοιπόν τώρα το κείμενο του παραπάνω ρεπορτάζ  στεγνά, χωρίς την ‘καλλιτεχνική’ περιγραφή, χωρίς επίθετα και άλλα καλολογικά στοιχεία και θα είστε πιο κοντά στην αλήθεια.

Στα ολοκληρωτικά καθεστώτα κάθε πληροφορία είναι ελεγχόμενη. Όσο πιο δημοκρατικοφανές είναι το πολίτευμα, τόσο πιο πολλές είναι οι πληροφορίες που κυκλοφορούν. Όλα αλήθειες και ψέματα πέφτουν στο ίδιο καλάθι και βομβαρδίζουν τα αυτιά τα μάτια και τελικά την σκέψη μας. Στον ορυμαγδό των πληροφοριών που παρέχονται από κάθε είδους μέσα,  είναι δύσκολο να μάθεις την αλήθεια.

Δηλαδή η είδηση ότι ‘300 μετανάστες είναι την Νομική’ μπορεί να γίνει ‘300 βρωμιάρηδες λαθρομετανάστες κατέλαβαν την Νομική’ ή ‘300 φτωχοί και βασανισμένοι άνθρωποι από χώρες της Β. Αφρικής φιλοξενούνται σε παρατημένο κτίριο της Νομικής περιμένοντας την πολιτεία να εκδώσει το νομιμοποιητικά έγγραφα για την παραμονή τους’.
΄
Προφανώς η είδηση είναι κάθε φράση από τις παραπάνω χωρίς τα συνοδευτικά επίθετα και σχόλια.
Αυτή είναι η αλήθεια. Τα άλλα είναι απόψεις του συντάκτη της είδησης που το χέρι μόνο είναι του δημοσιογράφου ενώ το πνεύμα είναι του ιδιοκτήτη του κάθε μέσου μαζικής ενημέρωσης.

Η παραδοσιακή δημοσιογραφία, η σωστή δημοσιογραφία, είναι αυτή που διαχωρίζει την είδηση από τον σχολιασμό. Ο δημοσιογράφος ψάχνει και βρίσκει την είδηση, την παρουσιάζει χωρίς χαρακτηρισμούς, όσο πιο ξερά γίνεται και μετά ‘κτίζει’ την άποψη του και την τεκμηριώνει αλλά ο αναγνώστης ξέρει πια τι να κρατήσει. Μάλιστα όταν ο δημοσιογράφος ‘σχολιάζει’ πρέπει να προειδοποιεί τον αναγνώστη-θεατή-ακροατή χωρίς δυστυχώς αυτό να αποτρέπει την δημιουργία ψευδών εικόνων. Διότι οι πολίτες έχουν ανάγκη να ακούσουν εκείνα που συντονίζονται με τις διαμορφωμένες αξίες και δοξασίες τους. Ο αναγνώστης θέλει να επιβεβαιωθεί η διαμορφωμένη άποψη του από τα γεγονότα κι όταν αυτά -τα γεγονότα- δεν επαληθεύουν την άποψη του, τόσο το χειρότερο για αυτά και τόσο το καλύτερο για τον δημοσιογράφο που διαμορφώνει την πραγματικότητα κατά την αρέσκεια του κοινού του.

Η δημοσιογραφία στην χώρα μας έχει γνωρίσει στιγμές δόξας με τον Βούλτεψη, για παράδειγμα, στην προδικτατορική ΑΥΓΗ που ‘ανακάλυψε’ τους μηχανισμών που οργάνωσαν την δολοφονία του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαμπράκη και τον προέβαλε με θάρρος και επιμονή. Μια ‘στρατευμένη’ δημοσιογραφία στην αλήθεια.

Μερικές φορές οι δικτυότοποι, όπως ο ΕΡΜΟΣ ΚΑΣΤΡΙΩΤΗΣ, εμπλέκονται στην διαμόρφωση παραπλανητικών εικόνων διότι αναμεταδίδουν ειδήσεις που δεν είναι σωστές αλλά ‘σχολιασμένες’ δηλαδή διαμορφωμένες επί τούτου. Μπορεί να δηλώνουν ότι είναι δικτυότοποι σχολιασμού αλλά σε κάθε περίπτωση επειδή άνθρωποι τους διαχειρίζονται και μπορεί να κάνουν και λάθη, εγώ τουλάχιστον, έχω βρει τις ακόλουθες αρχές για να μειώσω τις αρνητικές επιπτώσεις:

• Αναγράφω πάντα την πηγή της πληροφορίας για να μπορεί ο αναγνώστης να ανατρέξει να επαληθεύσει και να σκεφτεί
• Προτρέπω τον αναγνώστη να με κρίνει και κυρίως να συμμετέχει στην διαμόρφωση της τελικής άποψης με ισοτιμία: δημοσιεύω κάθε σχόλιο και όταν πρόκειται για κείμενα με πολλές λέξεις, τα μετατρέπω -εφόσον το επιθυμεί ο συντάκτης τους - σε ανάρτηση.

Για το θέμα της αλήθειας και της αντικειμενικότητας των ειδήσεων θα επανέλθω.

Πάντως τίποτα δεν μπορεί να μας γλυτώσει από την βλακεία και για αυτό όπως μας συμβουλεύει και ο Μπρέχτ όταν την δούμε καλό είναι να την αποφεύγουμε διότι έχει την καταπληκτική ιδιότητα να μετατρέπει σε βλάκες όσους την συναντούν και ‘μπερδεύονται’ μαζί της.