Ενεργώ, καταναλώνω ενέργεια άρα υπάρχω

Η λέξη "ενέργεια" σημαίνει το σύνολο των κινήσεων του ανθρώπου με σκοπό την επίτευξη συγκεκριμένου αποτελέσματος. Όταν δηλώνω ότι "πράττω", χρησιμοποιούμε το ρήμα "ενεργώ" Θυμάμαι κάτι σημειώματα που έφταναν σε διάφορα σπίτια του χωριού από κάποιους βουλευτές με την έκφραση "κατόπιν ενεργειών μας, ο υιός σας μετετέθη εις . . ." για να δηλωθεί κάποιο ρουσφέτι. Μερικές φορές επίσης το ρήμα "ενεργήθηκα" επιφέρει δύσοσμα αποτελέσματα αλλά οπωσδήποτε πιο αθώα και "οικολογικά" σε σχέση με τα ενεργήματα των πολιτικάντηδων.

Στις τεχνικές και φυσικές επιστήμες, ο όρος "ενέργεια" σημαίνει την ικανότητα προς παραγωγή έργου και με αυτό το περιεχόμενο μας περιτριγυρίζει ενέργεια με πολλές μορφές: για να φτιάξουμε το φαγητό μας στην ηλεκτρική κουζίνα (ηλεκτρική ενέργεια), για να ζεσταθούμε στο τζάκι (θερμική ενέργεια), για να οργώσουμε με το τρακτέρ (μηχανική ενέργεια), για να γίνει ο μούστος κρασί (χημική ενέργεια), για να διώχνουμε το σκοτάδι (φωτεινή ενέργεια). Βέβαια η πιο τρομακτική ακούγεται ότι είναι η πυρηνική ενέργεια αλλά σε πολλές χώρες σ' όλο τον κόσμο αλλά και στην γειτονιά μας (Βουλγαρία, Ιταλία) χρησιμοποιείται για παραγωγή ηλεκτρισμού.

Το πόσο πολύ ενέργεια μπορώ να παράγω ή να καταναλώνω εκφράζεται με την ισχύ και μετριέται μα το βατ και τα πολλαπλάσια του (κιλοβάτ= χίλια βατ ή μεγαβάτ=χίλα κιλοβάτ). Μια μηχανή με ισχύ ένα κιλοβατ που δουλεύει μια ώρα, καταναλώνει ενέργεια μιας κιλοβατώρας. Για να να έχουμε μια άλλη σύγρκιση: 1 κιλοβατ = 1,34 ίππους μηχανικής ισχύος.

Για πολλούς αιώνες, ο μόνος τρόπος παραγωγής της ενέργειας ήταν το ανθρώπινο σώμα και η εργασία, σε συνδυασμό με τα ζώα. Ο Αρχιμήδης μέγας μελετητής της μηχανικής ενέργειας, των πάσης φύσεως μοχλών, ζητούσε τόπο για να στηρίξει τις μηχανές του και δήλωνε ικανός να κινήσει ολάκερη την γη!

Επίσης ο άνεμος (αιολική ενέργεια) κινούσε τα καράβια και τους ανεμόμυλους ενώ η ροή του νερού (υδατική ενέργεια) καθάριζε τις φλοκάτες στις νεροτριβές και κινούσε τους νερόμυλους.
Προφανώς όλη η ευφυΐα είναι στο να μετατρέπεις την μια μορφή της ενέργειας σε άλλη, πιο βολική για την χρήση που επιθυμείς: δηλαδή καίς το ξύλο για να ζεσταθείς κι αυτό σημαίνει ότι μετατρέπεις την χημική μορφή της ενέργειας που έχει το ξύλο ως καύσιμη ύλη, σε θερμική ενέργεια. Το ότι παράλληλα παράγεις καυσαέρια ή ένα μέρος της θερμότητας φεύγει στο περιβάλλον δια της καμινάδας είναι άλλο θέμα. Μάλλον αυτό είναι το θέμα αλλά θα το πούμε πιο κάτω. Αφορά τον βαθμό αξιοποίησης της ενέργειας και αυτό γίνεται στις μέρες μας όλο και πιο σημαντικό.

Εκείνα τα παλιά, τα προβιομηχανικά χρόνια, πράγματι, ήταν όλα καθαρά και συχνά με ρομαντισμό αναλογιζόμαστε εκείνη την περίοδο της ανθρωπότητας αλλά ξεχνάμε ότι μεγάλο μέρος του παραγόμενου έργου οφείλονταν στην σκληρή σωματική εργασία ελεύθερων και δούλων. Ξεχνάμε επίσης τις άσχημες συνθήκες ζωής γενικότερα.

Σχετικά πρόσφατα, έως και μετά τον πόλεμο, στα δικά μας τα μέρη, το όργωμα με τα ζώα δεν ήταν καθόλου εύκολο ενώ η άροση σε βάθος το πολύ δεκαπέντε εκατοστών δεν βοηθούσε στην αύξηση της παραγωγικότητας της γης. Όσο για φως, είχαμε το κερί ή τις λάμπες πετρελαίου, αλλά αυτές κυρίως στις γιορτές. Για να ζεσταθούμε τις κρύες ημέρες του χειμώνα, έπρεπε να είχαμε μαζέψει ξύλα απο τον Ελικώνα που τα κουβαλούσαμε με τα ζώα. Δεν είχαμε τηλεόραση κι έτσι οι γονείς μας έπεφταν στο κρεβάτι από νωρίς, "με τις κότες" που λέμε, κι έτσι ο κόσμος ήταν γεμάτος παιδιά.

Στα τέλη του 17ου αιώνα, ανακαλύπτεται η ατμομηχανή που κινούσε τους αργαλειούς στις μεγαλουπόλεις της Αγγλίας και έτσι ξεκινάει η σύγχρονη περίοδος του πολιτισμού μας, η βιομηχανική περίοδος. Την ιδιότητα του ατμού να κινεί μηχανικά μέρη ενός συνόλου, την ήξεραν οι μηχανικοί της αρχαιότητας (ο Ήρων για παράδειγμα) αλλά ήταν ο καπιταλισμός ως σύστημα κοινωνικής και οικονομικής οργάνωσης που κυρίως την αξιοποίησε. Η βιομηχανική επανάσταση γέννησε τον καπιταλισμό αλλά και το αντίστροφο.

Μέγας θαυμαστής της τεχνικής προόδου και του καπιταλισμού ο Μαρξ, μελέτησε και δόξασε την νέα μέθοδο παραγωγής δια των μηχανών. Βέβαια ο Μαρξ διαπίστωσε και τις μεγάλες αντιφάσεις που προκαλούσε η νέα μέθοδος όταν, αντί να απελευθερώνει τον άνθρωπο από τα δεσμά της ανάγκης, τον μετέτρεπε σε μισθωτό δούλο. Πίστευε πάντως ο Μαρξ, ότι αν άλλαζε ο τρόπος ιδιοποίησης των παραγόμενων αγαθών, αν άλλαζε δηλαδή η κοινωνική και η πολιτική οργάνωση της κοινωνίας, τότε και η νέα μορφή δουλείας, η μισθωτή εργασία στα εργοστάσια της εποχής, θα έδινε την θέση της στην ελεύθερη εργασία της κομμουνιστικής κοινωνίας . Το ίδιο είπε λίγα χρόνια αργότερα ο Λένιν με την περίφημη εξίσωση του "Κομμουνισμός = Ηλεκτρισμός + Σοβιετική εξουσία".

"Τω καιρώ εκείνω", οι καμινάδες με τον βαρύ καπνό, ήταν ένδειξη πλούτου ενώ όταν κυκλοφόρησαν τα πρώτα αυτοκίνητα, οι άνθρωποι με ευχαρίστηση μύριζαν τον καπνό από τις εξατμίσεις.  Η ρύπανση του περιβάλλοντος και πολύ περισσότερο η μόλυνση ήταν κάτι εντελώς άγνωστο, διότι ήταν άλλες οι προτεραιότητες των εξουσιών της εποχής.

Η πιο σημαντική μορφή ενέργειας, από την άποψη της ζωής μας,  αναδείχθηκε η ηλεκτρική. Ο εξηλεκτρισμός της παραγωγικής βάσης αλλά και των νοικοκυριών ήταν προτεραιότητα για τις κυβερνήσεις όλων των περιόδων στην χώρα μας.

Όταν, μετά τον πόλεμο, άραξε ένα αεροπλανοφόρο (δηλωτικό των τότε επικυρίαρχων Αμερικανών) στον Πειραιά, η ηλεκτρική ενέργεια που παρήγαν οι γεννήτριες του, ξεπερνούσαν το σύνολο της ηλεκτρικής ενέργειας που παρήγε τότε η χώρα μας.

Στην δεκαετία του ’50 κι αφού κρατικοποιήθηκαν οι τότε μικρές ιδιωτικές ηλεκτρικές εταιρείες που υπήρχαν σε διάφορες πόλεις, δημιουργήθηκε η ΔΕΗ. Αυτό έγινε διότι οι απαιτήσεις σε επενδύσεις παραγωγής και μεταφοράς της ηλεκτρικής ενέργειας ήταν τόσο μεγάλες που δεν μπορούσε κανείς ιδιώτης τότε να τις αναλάβει.

Σήμερα η λέξη "ενέργεια" φέρνει στο νου την Δημόσια (σχεδόν) Επιχείρηση Ηλεκτρισμού που παράγει την ηλεκτρική ενέργεια που επηρεάζει άμεσα το επίπεδο της ζωής μας. Φανταστείτε για λίγο τη ζωή σας χωρίς ηλεκτρικό ρεύμα και θα καταλάβετε τι εννοώ. Όταν βλέπαμε να φτάνει το ρεύμα από το Κασκαβέλι προς το χωριό μας, εκεί περί το 1953, έπρεπε να ακούγατε το χαρμόσυνο α! με το οποίο το υποδεχτήκαμε και πως έλαμψαν τα πρόσωπά μας. Τέρμα οι λάμπες και οι γκαζιέρες. Επιτέλους πολιτισμός!

Ανάμεσα στους άλλους δείκτες οικονομικής ανάπτυξης, εκείνος της ενεργειακής κατανάλωσης και παραγωγής, ήταν και είναι από τους πιο βασικούς. Με μέτρο την ηλεκτρική ισχύ ανά κεφαλή (βατ αν κάτοικο) μερικά στοιχεία είναι:

Ισλανδία: 3.152

Νορβηγία: 2.812

Φινλανδία: 1918 οι πρώτες στον παγκόσμιο κατάλογο κι ακολουθούν πιο κάτω 

ΗΠΑ: 1.460 

Γερμανία: 822 

Ευρωπαϊκή Ένωση: 700 

Ισπανία: 544 

Ελλάδα: 557 και ακόμα πιο κάτω

Αλγερία: 95 

Μαρόκο: 75 κι ακολουθούν ακόμα πιο κάτω οι πιο φτωχές χώρες.

Προφανώς οι κλιματολογικές συνθήκες παίζουν ρόλο αλλά παρόλα αυτά, η κατανάλωση της ενέργειας είναι ενδεικτική της ποιότητας ζωής των κατοίκων της κάθε χώρας.

Ο τρόπος που παράγονταν έως πρόσφατα ο ηλεκτρισμός στην χώρα μας, από την ΔΕΗ, ήταν με την καύση λιγνίτη ή πετρελαίου και με την πτώση νερού από μεγάλο ύψος (υδροηλεκτρικά έργα). Αν ποτέ πάτε στις περιοχές της Κοζάνης και Πτολεμαΐδας ή στην Μεγαλόπολη και δείτε τα τεράστια φουγάρα που σκιάζουν κυριολεκτικά το τοπίο και τους ανθρώπους θα δείτε ότι η επίδραση στο περιβάλλον δεν ήταν και δεν είναι αμελητέα και ανώδυνη.

Διότι η ουσιαστική καταστροφική επίδραση στο περιβάλλον από την ανθρώπινη δράση έχει επέλθει από την παραγωγή ή την μετατροπή ενέργειας.

Η πρώτη σοβαρή ένδειξη ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με τον τρόπο της βιομηχανικής ζωής μας, ήταν οι περίφημες θανάσιμες αιθαλομίχλες του Λονδίνου, στις αρχές της δεκαετίας του ’50, όταν τα πουλιά και οι άνθρωποι της μεγαλούπολης έπεφταν νεκροί αφού ανέπνεαν τον δηλητηριασμένο αέρα από τις καμινάδες και τις εξατμίσεις των αυτοκινήτων.

Ο καπιταλισμός αποδείχθηκε πολύ ευέλικτος ως πολιτικό σύστημα και υπό την πίεση των πολιτών ή τον φόβο της γενικευμένης εξέγερσης, πήρε τα πρώτα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος και πράγματι έπειτα από αρκετά χρόνια πειθαρχημένης ζωής, το Λονδίνο και ο Τάμεσης καθάρισαν.
Το ίδιο συνέβη σε εμάς με τον Σαρωνικό που με την δημιουργία του σταθμού της Ψυτάλλειας κάπως καθάρισαν τα νερά του.

Μπορούσαν τα πράγματα να εξελιχθούν καλύτερα; Ήταν δυνατή μια άλλη πολιτική ανάπτυξης με λιγότερες καταστρεπτικές επιδράσεις στο περιβάλλον, σε ότι αφορά στην παραγωγή ενέργειας; Φαίνεται πως ναι. Αλλά αυτό δεν συσχετίζεται μόνο με την πολιτική εξουσία έτσι όπως την προσέγγιζαν τότε οι διανοούμενοι και οι πολιτικοί της Αριστεράς,  αλλά με τις γενικές κοσμοαντιλήψεις που θα έπρεπε να έχουμε ως πολίτες για τον τρόπο της ζωής μας.

Διότι και στις χώρες του "υπαρκτού σοσιαλισμού", όπου το πολιτικό μοντέλο διακυβέρνησης ήταν σαφώς διαφορετικό, οι καταστροφές στο περιβάλλον, λόγω του μοντέλου ποσοτικής διόγκωσης της βιομηχανικής παραγωγής, επίσης υπήρξαν τρομερές.

Από τα μέσα της δεκαετίας του ’60, όταν ακόμα ήταν κυρίαρχη η ιδεολογία της βιομηχανικής ανάπτυξης, πολλοί μελετητές άρχισαν να μιλάνε για τον τρόπο που ο άνθρωπος επεμβαίνει καταστροφικά στο περιβάλλον και τις μη αντιστρεπτές επιπτώσεις αυτής της επέμβασης.

Μερικά χρόνια αργότερα, το όλο θέμα άρχισε να αποκτά και πολιτική χροιά και ο Καστοριάδης εδώ δίνει την ανάλογη διάσταση.

Δηλαδή ο τρόπος που ζούμε, ο τρόπος που αξιοποιούμε την παραγόμενη ενέργεια, ασχέτως οικονομικού σχεδιασμού και κοινωνικής οργάνωσης, έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον. Έτσι, η πολιτική όχι μόνο ως τρόπος διεκδίκησης και άσκησης της εξουσίας αλλά και ως άλλη θεώρηση του τρόπου ζωής μας απόκτησε σημασία.

Για αυτό τα οικολογικά κινήματα έχουν σαφή πολιτική διάσταση στις μέρες μας και θα έχουν και μέλλον.

Κάθε ανθρώπινη δράση, όσο μικρή κι αν είναι, επηρεάζει το περιβάλλον. Σημασία δεν έχει μόνο το βασικό προϊόν της παραγωγής πλέον αλλά και τα υποπροϊόντα ή τα απορρίμματα. Λέξεις όπως "ανακύκλωση", "εξοικονόμηση", "αειφορία" είναι μέρος του λεξιλογίου κάθε μοντέρνου πολιτικού. Πρέπει όμως να αποκτήσουν και ουσία στην καθημερινή ζωή μας.

Παρόλα αυτά, η μόνιμη επιδίωξη για την καθαρότητα του περιβάλλοντος, έτσι γενικά, είναι λάθος ουτοπία. Το πρόβλημα που έχουμε να λύσουμε, είναι το είδος των δράσεων που θα επιλέξουμε έτσι ώστε οι συνέπειες προς το φυσικό περιβάλλον να είναι ελάχιστες αλλά κυρίως να είναι αντιστρεπτές.
Να μπορεί δηλαδή η φύση να επανέρχεται στην πρότερη, αγνή κατάστασή της. Διότι, έχει φανεί ότι το περιβάλλον μπορεί να αφομοιώνει το αποτέλεσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας έως ένα βαθμό. Λέω γενικά "ανθρώπινης δραστηριότητας" και δεν αναφέρω το συγκεκριμένο πολιτικό σύστημα που επικρατεί στην συγκεκριμένη κοινωνία, διότι πράγματι οι επιπτώσεις των ανθρώπων σε μαζική κλίμακα, έχουν δυσμενή επίπτωση, ασχέτως πολιτικών σχεδιασμών και διακηρύξεων.

Οι βιομηχανικές και παραγωγικές γενικά δράσεις του ανθρώπου πρέπει να βρίσκονται σε οικολογική ισορροπία με το φυσικό περιβάλλον και δεν είναι πάντα δυνατόν κάτι τέτοιο. Οι καταναλωτικές και άλλες ανάγκες μας, πρέπει να ικανοποιούνται με μέτρο αλλά αυτό δεν είναι πάντα εύκολο να βρεθεί. Οπότε πρέπει να αποφασίσουμε για συμβιβασμούς και να θέσουμε προτεραιότητες και όρια στις δραστηριότητες αυτές. Μερικές φορες, όταν το κυνήγι του επιχειρηματικού κέρδους οδηγεί σε υπερβολές, ίσως πρέπει να παρέμβουμε και γιατί όχι, να επιβάλλουμε το επιθυμητό μέτρο.

Αυτό ισχύει και στην περίπτωση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας που είναι σημαντική βιομηχανική δραστηριότητα αλλά για αυτά σε επόμενο σημείωμα..