Η δυσκολία της αλλαγής

Από τα πιο δυνατά συνθήματα στην πρόσφατη ιστορία μας, με σχεδόν μόνιμη παρουσία αλλά με παραλλαγές, είναι η ‘αλλαγή’, ασχέτως βάθους (επιφανειακή ή βαθειά), διάρκειας (προσωρινή ή μόνιμη) και διαθέσεων (στα λόγια ή πραγματική).

Στην αρχή κάθε χρονιάς μάλιστα, όπως τώρα, η προσμονή για αλλαγή είναι έντονη.

Εδώ και πολλά χρόνια τώρα, η ‘αλλαγή’, ως αίτημα, σημαίνει την μεταρρύθμιση και για αυτή θα συζητήσω ακολούθως.

Είναι γνωστό ότι η αλλαγή των καταστάσεων στην κοινωνία έχει την μορφή είτε της επανάστασης, οπότε καταργείται σχεδόν όλο το υπάρχον σύστημα αξιών και στην θέση του δημιουργείται ένα άλλο, είτε της μεταρρύθμισης, όπου ενώ οι βασικές αρχές και σχέσεις στην κοινωνία παραμένουν ίδιες αλλάζει ο τρόπος που αυτές οι σχέσεις υλοποιούνται. Στο κείμενο αυτό, κατεβάζουμε λίγο τα επαναστατικά λάβαρα. Δεν μιλάμε για ‘επανάσταση’  αλλά για αλλαγές στην καθημερινότητα μας που κάνουν την ζωή μας καλύτερη.

Στο παρελθόν, συνέβη συχνά λαμπρές μεταρρυθμιστικές ιδέες να καταποντιστούν κι εκ των υστέρων όλοι μας διαπιστώσαμε την απώλεια από την μη υλοποίηση τους. Να, εντελώς πρόχειρα αναφέρω τον αναδασμό των χωραφιών μας, που ακόμα τον περιμένουμε αλλά κι ο καθένας μπορεί να συμπληρώσει τον κατάλογο που δυστυχώς είναι μεγάλος. Αλλά και οι ιδέες που αναφέρονται στην Πρόταση έχουν στοιχεία μεταρρύθμισης και δεν πρέπει να μείνει στα χαρτιά.

Αυτό είναι και το θέμα μου: πως μπορούν οι μεταρρυθμίσεις, που όλοι παραδεχόμαστε ότι μας ωφελούν, να υλοποιηθούν και να μην γίνουν χαμένες ευκαιρίες.

Οι απόψεις μου αφορούν κυρίως εκείνους που ασκούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο διοίκηση: δημοτικούς άρχοντες, προέδρους συνεταιρισμών και συλλόγων. Όλους αυτούς, εν πάση περιπτώσει, που εκλέγονται από πολίτες (ψηφοφόρους και μέλη αντιστοίχως) για να διευθύνουν έναν οργανισμό. Με την λέξη διευθύνουν’ εννοώ το να μεριμνούν έτσι ώστε να μπορεί ο συγκεκριμένος οργανισμός να ικανοποιεί δεδομένες ανάγκες πολιτών. Από εκείνους, τους ηγέτες, ξεκινούν οι μεταρρυθμίσεις. Εμείς οι πολίτες μπορούμε να στηρίξουμε τις προτάσεις τους στην φάση της υλοποίησης.

Η αλήθεια είναι ότι η διεύθυνση των δημόσιων οργανισμών σήμερα, έχει μια πολυπλοκότητα και απαιτεί δεξιότητες και προσόντα που δεν τα έχουν όλοι οι εκλεγμένοι. Αλλά για αυτό είμαστε εδώ: για  να τους βοηθήσουμε να τα καταφέρουν. Το μόνο προσόν που εγώ τουλάχιστον απαιτώ να διαθέτουν, είναι η ειλικρίνεια προς τους ψηφοφόρους και προς τον εαυτό τους. Όλα τα άλλα, με λίγη προσπάθεια και συνέπεια μπορούν να γίνουν!

Κάποιος με φαρμακερό χιούμορ, έλεγε πως τα μεγαλύτερα ψέματα λέγονται στις προεκλογικές περιόδους (και πριν την ερωτική κατάκτηση), στην διάρκεια του πολέμου και μετά το κυνήγι. Αλλά εδώ δεν μας ενδιαφέρουν τα ψέματα των πολιτικάντηδων. Μας ενδιαφέρουν τα ειλικρινή λόγια και οι δεσμεύσεις των δικών μας ηγετών. Όλα αυτά που λέω συνεπώς, ισχύουν για εκείνους του ηγέτες που θέλουν να κάνουν πράξη τις προεκλογικές τους διακηρύξεις. Οι άλλοι δεν τα χρειάζονται. Ας συνεχίσουν να μην κουράζονται διότι μάλλον σε λίγο θα αρχίσουν να γκρινιάζουν με στόμφο και να διατυπώνουν επιφυλάξεις.

Είναι νομίζω καιρός να περάσουμε από την προεκλογική θεωρία στην πράξη. Τώρα φαίνεται πως όλα τα εμπόδια (πραγματικά και ψυχολογικά) παίρνουν μια άλλη διάσταση, πιο μεγάλη, πιο ογκώδη, πιο καταθλιπτική. Όπως όμως εύστοχα, λέει σε ένα πρόσφατο τραγούδι της η Ελεονόρα Ζουγανέλη, είναι πολύ σημαντικό να κάνουμε αναγραμματισμό στο ‘αν’ και να το κάνουμε ‘να’, από την ευχή και το ονειροπόλημα, να προχωρήσουμε όσο πιο αποτελεσματικά γίνεται στην υλοποίηση νέων προτάσεων: να δημιουργήσουμε!

Στην διάρκεια της πρόσφατης προεκλογικής περιόδου το αίτημα για αλλαγή κυριάρχησε και οδήγησε σε αλλαγή της διοίκησης του Δήμου, αλλά δεν είμαι καθόλου σίγουρος ότι όλοι οι δημότες εννοούσαν το ίδιο πράγμα για τα διάφορα θέματα που ειπώθηκαν. Οι πολίτες άκουσαν, όσα άκουσαν και κατάλαβαν, ότι κατάλαβαν. Οι ίδιο δεν μίλησαν. Απλώς ψήφισαν και τώρα καλούνται οι διοικούντες να εφαρμόσουν ότι οι ίδιοι θεωρούν ότι είναι καλό για τον τόπο.

Η υλοποίηση αλλαγών σε κοινωνικούς χώρους δεν είναι μόνο θέμα τεχνικό. Είναι πρωτίστως θέμα πολιτικό. Ο ηγέτης δηλαδή και οι συνεργάτες του, πρέπει να θέλουν να κάνουν τις αλλαγές που ανήγγειλαν, να τις σχεδιάσουν και να κατανοήσουν όχι μόνο τη θετική πλευρά των μεταρρυθμίσεων που θέλουν να εφαρμόσουν αλλά και τις ενστάσεις από ομάδα πολιτών που είναι πιθανό να προβληθούν. Ο ηγέτης οφείλει να εξετάσει αντικειμενικά όλες τις απόψεις και να μεθοδεύσει την πορεία του.

Το λάθος που πολύ συχνά κάνουν οι πολιτικοί ηγέτες που ενδιαφέρονται να υλοποιήσουν ένα πρόγραμμα αλλαγής, είναι ότι είτε αγνοούν τις αντιστάσεις που προβάλλουν οι πολίτες για τις προτεινόμενες αλλαγές είτε τις υποτιμούν.  Οι αντιδράσεις αυτές θεωρούνται υποβολιμαίες ενώ, τις πιο πολλές φορές, υπάρχουν εκεί κρυμμένες ουσιαστικές (ακόμα και) τεχνικές παρατηρήσεις. Ο έξυπνος και ειλικρινής χειρισμός των αντιρρήσεων μπορεί να οδηγήσει σε ουσιαστικές βελτιώσεις της αρχικής ιδέας.

Στις πιο πολλές φορές μέχρι σήμερα, εκείνο που έχει φανεί, είναι ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται τεχνοκρατικά ‘από τα πάνω’, ‘για το καλό των πολιτών’ χωρίς να επιδιώκεται καμία συναίνεση και υποστήριξη από εκείνους ή της μεγάλης πλειοψηφία τους τουλάχιστον. Λόγω του κακού χρονικού προγραμματισμού και της πίεσης από πρόστιμα ή της ικανοποίησης συγκεκριμένων συμφερόντων με χονδροειδή τρόπο, η λύση που πάει να εφαρμοστεί ‘χάνει’ σοβαρά ως προς τις τεχνικές λεπτομέρειες της, παρόλα τα ονόματα μηχανικών και επιστημόνων που την υπογράφουν. Το θέαμα που βλέπουμε χρόνια τώρα σε περιοχές όπως το Γραμματικό, η Κερατέα, τα Λιόσια για το θέμα της διαχείρισης των απορριμμάτων, αποκαλύπτει: μια στάση αδιαφορίας προς τους πολίτες: οι αντιρρήσεις τους στην πρόταση δεν συζητήθηκαν και δεν απαντήθηκαν τα αιτήματά τους ενώ αγνοήθηκαν οι ιδέες τους.

Κι όμως, ενώ όλοι αρχίζουμε να συνειδητοποιούμε πόσο σημαντικό είναι το θέμα των σκουπιδιών, αγνοούμε πως λύθηκε σε άλλες χώρες του κόσμου και πιο συγκεκριμένα της Ευρώπης. Ελάχιστα έχουν γίνει για να μάθουμε πως έλυσαν εκείνοι το ίδιο πρόβλημα και τι σκέφτονται να κάνουν στη συνέχεια.

Όσο κι αν οι πολίτες παραποιούνται και διαμαρτύρονται για τον τρόπο που χύνονται τα βρωμόνερα στους δρόμους μας, ή για τον τρόπο αποκομιδής των απορριμμάτων, δεν μπορούν να αντιληφθούν την πρόταση για έναν νέο τρόπο αντιμετώπισης των προβλημάτων αυτών, διότι δεν μπορούν να ‘βιώσουν’ τις σχεδιαζόμενες λύσεις με την φαντασία τους.

Η αλλαγή σε πτυχές της παραγωγικής και κοινωνικής πράξης μας, είτε γίνεται αυτόματα, φυσιολογικά και δεν επιτρέπει αμφισβήτηση είτε φοβίζει και προκαλεί αντιδράσεις (όχι πάντα κακοπροαίρετες) γιατί είναι ένα ταξίδι στο νέο, σε αυτό που δεν γνωρίζουμε και δεν μπορούμε αντικειμενικά να καταλάβουμε. Η αδράνεια στην σκέψη που είναι απολύτως φυσιολογική, εντοπίζει να προβάλλει κυρίως τα αρνητικά σημεία κάθε πρότασης. Καθένας θέλει με μαγικό τρόπο να λυθούν τα προβλήματα χωρίς την δική τους ανάμιξη αλλά οπωσδήποτε με δικό του όφελος!

Όμως, για το θέμα των απορριμμάτων για παράδειγμα, αν δεν δει κανείς και δεν βιώσει την ‘ανακύκλωση’ πρακτικά, σε μικρή κλίμακα, δεν υπάρχει περίπτωση να δεχτεί να αλλάξει την καθημερινή συμπεριφορά του στο θέμα αυτό, κι ας είναι οι πιο μοντέρνοι κάδοι που θα αγοραστούν από τον Δήμο. Τα σκουπίδια πάντα θα ‘βρωμάνε’ και θα πρέπει να ‘πεταχτούν μακριά από το σπίτι μου’. Άρα χρειάζεται ευφυής κατανόηση αυτής της, κατά τα άλλα, φυσιολογικής στάσης του καθενός μας και σχεδιασμός του ρυθμού της ενημέρωσης και της ‘εκπαίδευσης’ των πολιτών στο νέο τρόπο αντιμετώπισης των σκουπιδιών.

Αν οι πολίτες δεν πειστούν να συμμετάσχουν στην υλοποίηση των αλλαγών, τότε η προσπάθεια θα ναυαγήσει ή θα μείνει τελικά ευνουχισμένη. Ούτε η επιβολή με διοικητικά μέτρα και πρόστιμα της όποιας μεθόδου είναι λύση, στις κοινωνίες μας που οι διαπροσωπικές σχέσεις (και σωστά) κυριαρχούν.

Ο χρόνος που θα αφιερωθεί στην καλή τους ενημέρωση, στην εδραίωση της συναίνεσης και στην ‘εκπαίδευση’ τους, είναι κρίσιμος παράγοντας επιτυχίας. Εδώ μπορεί να βρει έδαφος ένας αποτελεσματικός εθελοντισμός. Μπορεί λεφτά να μην υπάρχουν αλλά χρόνος υπάρχει για αλλαγές μεγάλης πνοής που έχουμε ανάγκη. Ας μην τον σπαταλήσουμε κι αυτόν.

Ο σχεδιασμός των αλλαγών είναι και θέμα παιδείας κυριολεκτικά. Ο ρόλος των σχολείων και των καθηγητών μπορεί να είναι αποτελεσματικός στο να δείξουν στα παιδιά μας το νόημα τέτοιων αλλαγών του τρόπου ζωής μας. Τα παιδιά μπορούν να ‘εκπαιδεύσουν’ τους γονείς πιο καλά από τον επαγγελματία ‘επικοινωνιολόγο’. Σε τελευταία ανάλυση, τα παιδιά μας θα ζήσουν στο χωριό και στον κόσμο που σήμερα τους ετοιμάζουμε.